U większości osób stawy skroniowo-żuchwowe nie wzbudzają zbyt wielkich emocji.  Na co dzień mało kto rejestruje ich obecność, choć odpowiadają za funkcje otwierania i zamykania ust, wykorzystywaną podczas gryzienia, żucia, ziewania i monologowania ;-). Zwykle to dentysta lub ortodonta jest pierwszym, który zauważa dysfunkcje w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych, gdyż przekładają się one bezpośrednio na zgryz czy stan zębów. Oprócz problemów dentystycznych, nieprawidłowe funkcjonowanie stawów skroniowo-żuchwowych  daje wiele objawów, kojarzonych zwykle z innymi przyczynami. Uporczywe bóle głowy i szyi, poranne „worki pod oczami”, szumy w uszach, ból włosów i skóry głowy, bóle zębów niemające typowych stomatologicznych przyczyn, napięcia w obrębie szyi a nawet dysfunkcje w obrębie miednicy – wszystko to może mieć źródło w tym niepozornym rejonie.

Gdzie w ogóle są stawy skroniowo-żuchwowe?

Jak sama nazwa wskazuje, stawy skroniowo-żuchwowe stanowią połączenie kości skroniowej z żuchwą. Jeśli położysz palce po obu stronach twarzy, do przodu od otworu słuchowego a następnie kilkakrotnie otworzysz i zamkniesz usta, poczujesz pod palcami ruch. To właśnie tam znajdują się stawy skroniowo-żuchwowe.

Parę słów o anatomii

Wypukły wyrostek kłykciowy żuchwy porusza się od wklęsłego dołu żuchwowego do wypukłej nasady wyrostka jarzmowego kości skroniowej. Kształt powierzchni stawowych jest niedokładnie dopasowany, a w pewnym zakresie ruchu występuje nacisk dwóch wypukłych powierzchni (partnerów stawowych) na siebie, co przekłada się na duże obciążenie tego rejonu. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą, zdolną do regeneracji. Chrząstka kształtuje się w okresie dzieciństwa na skutek funkcjonalnego obciążania stawu. Słowo „funkcjonalne” ma tu kluczowe znaczenie a odnosi się głównie do żucia. Jeśli dziecko je w większości miękkie pokarmy, a przez to mało żuje, zarówno dół żuchwowy, jak i chrząstka stawowa, nie mają szans prawidłowo się ukształtować. Podobnie, jeśli na tym etapie życia pojawią się parafunkcje np. zaciskanie zębów czy zgrzytanie, w przyszłości zaowocuje to wadami  zgryzu oraz szeregiem problemów w obrębie samych stawów.

Za dopasowanie powierzchni stawowych do siebie odpowiada dysk stawowy. Składa się on z trzech części:

• przedniej (gruba, położona przed kłykciem)
• pośredniej (cienka)
• tylna (gruba, leżąca na kłykciu)

Torebka stawowa otaczająca staw składa się z części brzusznej górnej, brzusznej dolnej , blaszki stawowej górnej (elastycznej) i dolnej (kolagenowej). Blaszka dolna, przyczepiając się do dysku, zabezpiecza go przed zsuwaniem się w przód podczas ruchu otwierania ust, stabilizując go na kłykciu. Blaszka górna natomiast, przyciąga dysk z powrotem w tył podczas zamykania ust. Pomiędzy blaszką dolną i górną, do tyłu od kłykcia, rozciąga się strefa dwublaszkowa, inaczej zwana kolanem naczyniowym. Znajduje się tam kłębowisko naczyń i nerwów, które uciśnięte, odpowiadają bólem. Torebka stawowa, jako całość, odpowiada za wytwarzanie płynu maziowego i propriocepcję (czucie głębokie).

Więzadła stabilizujące staw skroniowo-żuchwowy to:

• w. skroniowo-żuchwowe boczne – hamuje retruzję (przemieszczanie żuchwy do tułu), truzję boczną (przesunięcie żuchwy w bok) oraz ruch otwierania ust;
• w. rylcowo-żuchwowe – hamuje protruzję (wysunięcie żuchwy w przód) i  truzję przyśrodkową;
• w. klinowo-żuchwowe – hamuje protruzję, truzję przyśrodkową, bierne otwieranie ust;
• w. krążkowo-młoteczkowate – stanowi bezpośrednie połączenie z uchem;
• w. Tanaki – stanowi pasmowate wzmocnienie przyśrodkowej cz. torebki stawowej.

Mięśnie żwaczowe:

• m. skroniowy – odpowiada za elewację (zamykanie ust) oraz retruzję;
• m. żwacz – uczestniczy w zamykaniu ust oraz łączy się z torebką stawową i dyskiem;
• m. skrzydłowaty przyśrodkowy – funkcja  zamykania ust, truzji przyśrodkowej, tworzy „podwieszkę” mięśniową dla żuchwy wraz z żwaczem;
• m. skrzydłowaty boczny – zapewnia kontrolę ekscentryczną podczas zamykania ust, retruzji oraz truzji bocznej, odpowiada za ruch otwierania ust, protruzję i truzję przyśrodkową;
• mm. nadgnykowe – funkcja otwierania ust.

Zgryz:

• okluzja – każdorazowy kontakt między zębami szczęki górnej i żuchwy;
• zgryz statyczny – kontakt zębów bez ruchów żuchwy;
• zgryz dynamiczny – kontakt zębów podczas ruchów żuchwy.

Zęby

Zęby osadzone są w zębodole za pomocą więzadeł. Daje im to możliwość ruchu. Jest to potrzebne np. w sytuacji nagryzienia czegoś twardego, gdyż zabezpiecza np. przed złamaniem zęba. Ustabilizowanie zębów „na sztywno” (np. w sytuacji zrobienia mostu), powoduje późniejsze problemy bólowe.

Biomechanika stawów skroniowo-żuchwowych

1. Otwieranie ust

Otwieranie ust jest ruchem, który można podzielić na 3 fazy:

• faza początkowa – aktywny jest tu mięsień skrzydłowaty boczny, a dokładnie jego dolna część; cała żuchwa przemieszcza się w kierunku grzbietowo-ogonowym, dysk przemieszcza się do tyłu względem kłykcia, ruch zachodzi w dolnej szparze stawowej, rośnie napięcie w blaszce górnej, kłykieć wykonuje rotację w tył oraz translację w przód;
• faza pośrednia – żuchwa kontynuuje ruch, pociągana dodatkowo przez mięśnie nadgnykowe; kłykieć wykonuje dalszy ciąg translacji w przód, ruch zachodzi w szparze stawowej górnej, narasta napięcie w blaszce górnej, przedniej dolnej części torebki stawowej, kolano naczyniowe wypełnia się krwią;
• faza końcowa – kłykieć wykonuje maksymalną rotację w tył i translację w przód, ruch w górnej szparze stawowej, maksymalne napięcie w blaszce górnej i dolnej przedniej części torebki stawowej, dysk względem kłykcia umiejscawia się maksymalnie z tyłu.

2.  Zamykanie ust

Zamykanie ust to ruch, który również składa się z trzech faz:

• faza początkowa – elastyczna blaszka górna przyciąga dysk do tyłu, mięsień skrzydłowaty boczny za pomocą swojej górnej części kontroluje ruch kłykcia do tyłu; ruch kłykcia wytwarza nadciśnienie w wypełnionym krwią kolanie naczyniowym, dlatego jeżeli kłykieć zanadto przesuwa się w tył, będzie występować bolesność, ucisk, ból promieniujący do ucha, właśnie na początku ruchu zamykania ust;
• faza pośrednia – kłykieć kontynuując ruch ku tyłowi, biernie pociąga za sobą dysk, spada napięcie w blaszce górnej i dolnej przedniej części torebki stawowej, zmniejsza się ukrwienie kolana naczyniowego; jeżeli usta były długo otwarte, np. podczas wizyty u dentysty, kolano naczyniowe jest mocno wypełnione krwią, dlatego przy próbie zamknięcia ust, może pojawić się ból;
• faza końcowa – blaszka dolna stabilizuje dysk na kłykciu, co zapobiega ześlizgnięciu się dysku w przód, pozostałe struktury rozluźniają się.

Ruch zamykania ust jest  możliwy dzięki pracy mięśni: żwacza, skroniowego i skrzydłowatego przyśrodkowego. Siła mięśni przenoszona jest na zęby, co ochrania staw skroniowo – żuchwowy. Jeśli w jakimś miejscu brakuje zęba, wówczas w stawie po tej samej stronie dochodzi do kompresji, natomiast po przeciwnej, do trakcji.

3. Protruzja – przemieszczanie żuchwy w przód.

4. Retruzja – przemieszczanie żuchwy w tył.

5. Truzja (przemieszczenie żuchwy w bok) boczna/przyśrodkowa.

Wszelkie ruchy w obrębie układu żucia wymagają skoordynowanej pracy nie tylko mięśni żwaczowych, ale również mięśni odcinka szyjnego i obręczy barkowej. Jest to powód rzutowania problemów pochodzących od stawów skroniowo-żuchwowych na odcinek szyjny kręgosłupa i bark. Istnieje również powiązanie tego rejonu z dysfunkcjami stawów krzyżowo – biodrowych. Dlatego te ostatnie warto testować z uwzględnieniem okluzji (kontakt zębów górnych i dolnych).